Εξ ίσου παθολογική είναι και το αντίθετο, η ερωτική υπανάπτυξη, δηλαδή η ανδρική ανικανότητα και η (συχνότερη) γυναικεία ψυχρότητα. Τις περισσότερες φορές αντανακλούν πουριτανική αγωγή, νευρωτικές συγκρούσεις και αναστολές, αυτοτιμωρητική επίδραση ενός αυστηρού υπερεγώ, αλλά και «τιμωρία» του συντρόφου μέσω τιμωρίας του εαυτού.
Σε κάποιους η εγγύτητα γίνεται απειλή: «το εγώ χάνει την ευέλικτη ικανότητα να εγκαταλείπεται σεξουαλικά και συναισθηματικά στην σύντηξη με ένα άλλο άτομο που είναι και σύντροφος στα αισθήματα και εγγυητής της συνεχιζόμενης ταυτότητας του πρώτου: η σύντηξη με κάποιον άλλον τότε λαμβάνει τη μορφή απώλειας της ταυτότητας».[15] Δηλαδή η σεξουαλική συμπεριφορά θα καθοριστεί σε μεγάλο βαθμό από τη μεταχείριση που είχε ο ψυχισμός κατά τις πρώιμες σχέσεις του με τους γονείς και από τη συνακόλουθη στάση την οποία έκτοτε ανέπτυξε προς την εγγύτητα.
Αυτή η επιφυλακτικότητα ή και απέχθεια των ανδρών προς την εγγύτητα χρειάζεται να προσεχθεί ιδιαίτερα. Όπως τονίζει εύγλωττα η Elisabeth Badinter: «Αν και γνωρίζουμε σήμερα ότι οι άνδρες έχουν τις ίδιες συναισθηματικές ανάγκες με τις γυναίκες, ο στερεότυπος ανδρικός ρόλος τους επιβάλλει θυσίες και ακρωτηριασμό ενός μέρους της ανθρωπιάς τους. Εφόσον ο άνδρας, ο σωστός άνδρας, είναι αυτός που στερείται οποιασδήποτε θηλυκότητος, του ζητούν να απαρνηθεί ένα ολόκληρο κομμάτι του εαυτού του... Τα περίφημο ποίημα του Kipling «Αν» επαινεί την ανδρική αταραξία: ποτέ να μη δείχνει κανείς τη συγκίνηση ή την αφοσίωσή του, σημάδια γυναικείας αδυναμίας...
Ο υπεραρσενικός άνδρας εκφράζεται τέλεια στις διαφημίσεις των τσιγάρων Marlboro, στις αφίσες που κυριάρχησαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο σκληρός άνδρας, μοναχικός διότι δεν έχει ανάγκη από κανέναν, ατάραχος, όσο γίνεται ανδροπρεπής. Κάθε άνδρας κάποια στιγμή ονειρεύτηκε να ήταν όπως αυτός: να εξουσιάζει σεξουαλικά τις γυναίκες, αλλά να μην αφοσιώνεται σε καμμία· ένα πλάσμα που δεν έρχεται σε επαφή με τους ομοφύλους του παρά μόνο για να τους ανταγωνιστεί ή για να τους πολεμήσει. Κοντολογίς, ένας σκληρός των σκληρών, ένας «συναισθηματικά ανάπηρος», προορισμένος μάλλον για να πεθάνει παρά για να παντρευτεί και να νοικοκυρευτεί».[16]
Πολλοί άνδρες εξορίζουν τα συναισθήματα από την ψυχή τους (με βαρύ τίμημα) ελπίζοντας έτσι να κερδίσουν δύναμη. Πρόκειται για θεμελιώδες σφάλμα που αφορμάται από λανθασμένη ανθρωπολογία. Τα συναισθήματα δεν είναι αδυναμία αλλά δύναμη. Απομονώνοντάς τα ο άνδρας γίνεται ανάπηρος.
Στον πολιτισμό μας τα συναισθήματα τα συμβολίζει η γυναίκα, γι' αυτό και πρέπει αυτή να απομακρυνθεί. «Ὁ καουμπόι φοβάται τη γυναίκα η οποία «τον αποσπά από τη μοναξιά, την περιπλάνηση, την τελειότητα και την αισθητική του ηρωικού θανάτου. Εκείνη αντιπροσωπεύει το ρίζωμα, την εγγραφή στο πέρασμα του χρόνου... όλα όσα είναι αντίθετα με το όνειρο της ανδρικής υπεροχής».[17] Η γυναίκα είναι η μεγάλη ταπεινώτρια, αυτή που θυμίζει τα όρια της ανθρώπινης φύσης, αυτή που μας ανακαλεί από την φαντασιακή ναρκισσιστική τελειότητα, αυτή που μας εντάσσει στην κοινότητα. Αυτά είναι ανεπιθύμητα για κάποιους· όχι όμως για τους πραγματικούς άνδρες, αλλά για τα ανώριμα παιδιά που δεν συμβιβάστηκαν ποτέ με τον αποχωρισμό τους από την παντοδυναμία του μητρικού σώματος όπου δεν υπάρχει ιστορία αλλά μια μυθική αιωνιότητα. Προφανώς αυτό σχετίζεται με τό πως θα ανατραφούν τα αγόρια.
Η επιχείρηση του θεάματος γνωρίζει καλά αυτή την ανδρική νοσταλγία και επωφελείται. Έτσι όμως σπρώχνει προς την κλυδωνιζόμενη περιοχή πολλούς άλλους εφήβους που δεν έχουν στερεωθεί ακόμη στην ανδρική ταυτότητά τους.
«Οι δυσάρεστες επιπτώσεις του ανδρικού ιδεώδους είναι αρκετά σοβαρές για τους περισσότερους άνδρες οι οποίοι αποκλίνουν από τον μυθικό κανόνα της επιτυχίας, της δύναμης, της κυριαρχίας και της σωματικής ρώμης. Προάγοντας αυτή την απρόσιτη εικόνα του ανδρισμού, καταλήγουν σε μια οδυνηρή κρίση συνείδησης: ότι είναι ατελείς άνδρες. Για να αντισταθούν στο μόνιμο αίσθημα ανασφάλειας, ορισμένοι άνδρες πιστεύουν πως ανακάλυψαν το φάρμακο στην επίδειξη υπερανδρισμού. Στην πραγματικότητα βρίσκονται δέσμιοι μιας ιδεοληπτικής και ψυχαναγκαστικής αρρενωπότητας, που δεν τους αφήνει ποτέ ήσυχους. Αντίθετα, γίνεται πηγή αυτοκαταστροφής και επιθετικότητας εναντίον όλων όσοι απειλούν να προκαλέσουν την πτώση του προσωπείου».[18]
Τότε αρχίζουν έναν απελπισμένο αγώνα να χτίσουν γύρω τους τείχη. Γίνονται οι έφηβοι που μιλούν στους φίλους τους για τα πιο συνηθισμένα πράγματα με βρισιές προσπαθώντας απεγνωσμένα να μη δείξουν συναισθήματα, οι νέοι που πειράζουν διαρκώς τις κοπέλλες και εκφράζονται χυδαία γι' αυτές, οι σύζυγοι που δεν μιλούν πολύ και «το παίζουν» σκληροί στις γυναίκες τους, οι άνδρες που υιοθετούν καταναλωτικά πρότυπα τα οποία ενισχύουν την δήθεν ανδρική εικόνα. Δεν είναι τυχαίο ότι στον στρατό η σκληρή, «αντρίκια», και ενίοτε απάνθρωπη συμπεριφορά φθάνει στα αποκορύφωμα, διότι εκεί κορυφώνεται το ομοφυλόφιλο άγχος από τη στενή και μακρά συμβίωση. «Ορισμένα είδη συμπεριφορών υπερανδρισμού είναι εκδήλωση της ανδρικής ανασφάλειας για την ταυτότητα ρόλου του φύλου του. Ένας άνδρας με μια ανασφαλή τέτοια ταυτότητα βαθιά μέσα του ενδέχεται να την αντισταθμίζει αναπτύσσοντας χαρακτηριστικά τα οποία σε επιφανειακό επίπεδο διαβεβαιώνουν τον ίδιο και τους άλλους για τον ανδρισμό του. Η υπόθεση αυτή έχει βρει εφαρμογή σε συμπεριφορές βίας και εγκληματικότητας, σε συντηρητικές και αυταρχικές κοινωνικές στάσεις, και στη σωματοδόμηση (bodybuilding)».[19]
Όπως οι έφηβοι ενδέχεται να επιβεβαιώνουν τον ανδρισμό τους με επικίνδυνες συμπεριφορές, έτσι και οι έφηβες είναι πιθανό να πράξουν το ίδιο. Ξαφνικές εγκυμοσύνες ενίοτε εμφανίζονται ως ασυνείδητη επιβεβαίωση της θηλυκότητας του κοριτσιού, με συνεπακόλουθη την έκτρωση. Η εφηβική εγκυμοσύνη δεν είναι πάντοτε αποτέλεσμα απροσεξίας· συχνά ενυπάρχουν ανεπίγνωστα κίνητρα όπως η επιθυμία να αποδείξει στον εαυτό της ότι δεν είναι πια κοριτσάκι, η κραυγή για προσοχή και ενδιαφέρον από τους γονείς, το ισοδύναμο της παραπτωματικότητας πάνω στο ίδιο το σώμα της, ή απλά η απόλαυση του ρίσκου (όπως κάποια αγόρια θα κατέφευγαν στα ναρκωτικά ή στην επικίνδυνη οδήγηση).
Είναι χρήσιμο να μελετήσουμε για λίγο το σύγχρονο τοπίο μέσα στο οποίο οι έφηβοι ανακαλύπτουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα:
«Τέσσερα θέματα κυριαρχούν στον δημόσιο και ιδιωτικό λόγο γύρω από τη σεξουαλικότητα, τα οποία παρέχουν συγκρουόμενα μηνύματα.
Ο λόγος της ηθικής, πού εκπροσωπείται περισσότερο από την γενιά των γονέων και από τη θεσμοποιημένη θρησκεία. Υπάρχει η αντίληψη ότι, αν τεθεί η σεξουαλική ζωή των εφήβων ως ηθικής φύσεως θέμα, τότε αυτό αποβαίνει σε βάρος της ασφαλούς και υπεύθυνης σεξουαλικής πρακτικής· αφού η σεξουαλική επαφή είναι λάθος, είναι λάθος και το να σχεδιάζεις γι’ αυτήν. Τέτοιας φύσεως είναι και η αντίρρηση πολλών γονέων στη σεξουαλική αγωγή: φοβούνται ότι συζητώντας για το σεξ με τούς νέους θα ενθαρρύνεται η σεξουαλική δραστηριότητα ως έχουσα τη γονεϊκή επιδοκιμασία. Έρευνα έχει δείξει ότι δεν συμβαίνει αυτό...
Ο λόγος της επιθυμίας, όπως εκφράζεται από τα μέσα ενημέρωσης... Οι ενήλικες που τα ελέγχουν χρησιμοπούν τη σεξουαλικότητα ως σταθερή αναφορά σε ταινίες, περιοδικά, μουσική. Τότε η επιθυμία γίνεται το επίκεντρο, με σπάνια έμφαση στην υπευθυνότητα. Οι αναπαραστάσεις των εφήβων για το σεξ στα μέσα είναι πιθανό να βρίσκονται σε ακραία αντίθεση με αυτό που λαμβάνει χώρα στο σπίτι τους...
Ο λόγος του κινδύνου, που απευθύνεται περισσότερο στα κορίτσια ως πιθανότητα εγκυμοσύνης, συναισθηματικού πόνου από την εγκατάλειψη, κοινωνικής απαρέσκειας λόγω κακής φήμης... Στην εποχή του AIDS, πηγές τόσο από την εκπαίδευση όσο και από τη δημόσια υγεία έχουν προσπαθήσει να ενσταλάξουν στους νέους και των δύο φύλων τους κινδύνους από το σεξ χωρίς προφυλάξεις. Η έμφαση στην επικίνδυνη πτυχή μπορεί να γίνει αντιπαραγωγική παρ’ όλα αυτά, αφού ενδέχεται να τονίσει περισσότερο το συναρπαστικό του πράγματος. Η ιδέα του ρίσκου ενδέχεται να αυξήσει μάλλον παρά να μειώσει την έλξη που ασκεῖ μια δραστηριότητα σε κάποιους νέους, κυρίως αγόρια...
Τέλος η κοινωνία μας εκπέμπει και τον λόγο της θυματοποίησης. Θεωρείται ότι το ισοζύγιο δύναμης βρίσκεται στους άνδρες, οι οποίοι είναι έτοιμοι να εκμεταλλευθούν τις γυναίκες για να ικανοποιήσουν τις σεξουαλικές τους ορμές. Έτσι οι γυναίκες, ως δυνητικά θύματα, πρέπει να προστατευθούν από γονείς και νόμο (βλέπε σεξουαλική παρενόχληση). Το μήνυμα αυτού του λόγου είναι πως οι γυναίκες έχουν περιορισμένη δύναμη στη σεξουαλική διαπραγμάτευση, άρα ίσως και περιορισμένη ευθύνη.
Συγκρούσεις μεταξύ αυτών των τεσσάρων λόγων οδηγούν σε σύγχυση τους εφήβους. Για παράδειγμα, νέες πού αποδέχονται τα μηνύματα από τα μέσα (αλλά και από τα σώματά τους) πως η επιθυμία και τα σεξουαλικά αισθήματα είναι φυσιολογικά, μπορεί να εκληφθούν ως χυδαίες. Μηνύματα πού ενθαρρύνουν τις νέες να αναλάβουν την ευθύνη της σεξουαλικότητάς τους ενδέχεται να συγκρούονται με τον ρόλο τους ως θύματος ή με την ηθικολογική προσδοκία ότι ο έλεγχος νοείται μόνο ως άρνηση. Η κοινωνία διαδίδει την ιδέα πως οι «συναρπαστικοί» άνδρες είναι δυνατοί, παράτολμοι, και επικίνδυνοι, ενώ ταυτόχρονα άλλα μηνύματα συνιστούν να είναι υπεύθυνοι και ευαίσθητοι, και να αγωνίζονται για σχέσεις οικειότητας και αμοιβαίας πληρότητας».[20]
Η σύσταση για σεξουαλική εγκράτεια δεν προέρχεται μόνο από θρησκευτικά περιβάλλοντα: «Ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ των πρώτων χαδιών του εφήβου και της πλήρους σεξουαλικής πράξης έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια. Αυτή δεν είναι η επιθυμητή κατάσταση συναισθημάτων για όλους και μερικοί νοιώθουν ότι πιέζονται να προχωρήσουν σύντομα και γρήγορα. Υπάρχει αξία στο να ενθαρρύνουμε τούς νέους να παρατείνουν για περισσότερο καιρό την σεξουαλικότητα του αγγίγματος και να έχουν την αυτοπεποίθηση να πουν «όχι» ή «όχι ακόμη» στην πράξη. Δίνοντας έμφαση περισσότερο στην αισθησιακότητα παρά στη διείσδυση έχουμε δύο πλεονεκτήματα. Είναι ασφαλέστερο από πλευράς υγείας και ταυτόχρονα αγοράζουμε χρόνο. Έφηβοι πού καθυστερούν την πλήρη πράξη έχουν την ευκαιρία να αναπτυχθούν ως προς τη συναισθηματική ωριμότητα, ως προς τη γνώση και κατανόηση του εαυτού τους και των σχέσεων, και ως προς την αυτοπεποίθηση και τις δεξιότητες που είναι αναγκαίες για να εξασφαλίσουν ότι όταν έλθει η ολοκλήρωση θα είναι αμοιβαία ικανοποιητική αλλά και ασφαλής».[21]
Στην εποχή μας παρατηρείται ένα παράδοξο με σοβαρές συνέπειες: ενώ η σεξουαλική ωρίμανση έρχεται νωρίτερα η ψυχολογική ωρίμανση και ανεξαρτησία καθυστερούν.[22] Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα ζητά επίμονα από τους εφήβους σεξουαλική ζωή, ενώ οι σπουδές και η ανεργία διαιωνίζουν την εξάρτησή τους από τους γονείς και καθυστερούν το γάμο. Το αποτέλεσμα είναι θλιβερό με πολλούς τρόπους: ψυχικό κόστος από τις επανειλημμένες ερωτικές απογοητεύσεις, αύξηση των εκτρώσεων, επιδείνωση του δημογραφικού, υποτονία της οικογένειας, χαλάρωση δεσμών με την Εκκλησία κ.α. Ἡ γεφύρωση αυτού του χρονικού χάσματος εξακολουθεί να παραμένει ένας γρίφος προς επίλυση από την Εκκλησία και την οικογένεια.
Το πρόωρο πέρασμα στη σεξουαλική ζωή ενδέχεται να συνοδεύεται από μείωση των ιδεωδών του εφήβου, καθώς και από την έλλειψη παθιασμένης αφοσίωσης σε κάποια δραστηριότητα ή στόχο όπως συνέβαινε παλιότερα.[23] Τούς κάτω των 14 ετών πρέπει μεν να τους προετοιμάσουμε αλλά και να τους προστατεύσουμε από πλήρεις σεξουαλικές σχέσεις.[24] Εν τω μεταξύ, όπως επισημαίνει ο Philip Graham, τα όρια μεταξύ ελκυστικότητας και προκλητικότητας δεν είναι πάντα σαφή. Η ευθύνη γι’ αυτά δεν βαραίνει τόσο τον έφηβο, όσο τους γονείς του και την υπόλοιπη κοινωνία (εκδότες, δημοσιογράφους, εκπαιδευτικούς, πολιτεία) η οποία ανέχεται διαφημίσεις τύπου Λολίτας που ίσως να είναι υπεύθυνες για κάποιο μέρος της σύγχρονης παιδοφιλικής δραστηριότητας.[25]
«Στις ΗΠΑ τα ποσοστά εγκυμοσύνης στις έφηβες είναι τα ψηλότερα από οποιαδήποτε άλλη δυτική χώρα. Περίπου 1 εκατομμύριο έφηβες μένουν έγκυες κάθε χρόνο και οι μισές γεννούν. Αλλά επειδή η πύελος δεν έχει λάβει την τελική της διαμόρφωση υπάρχουν κίνδυνοι κατά τον τοκετό. Η ηλικία έναρξης σεξουαλικών σχέσεων κατεβαίνει, και μόνο τό ένα τρίτο χρησιμοποιούν αντισυλληπτικά και αυτά όχι πάντα με συνέπεια... Συχνά πολλοί και πολλές έχουν εσφαλμένες αντιλήψεις γύρω από την αντισύλληψη».[26]
«Ως προς την διαφώτιση για τους κινδύνους σεξουαλικά μεταδομένων νοσημάτων, οι τακτικές εκφοβισμοῦ έχουν αντίθετα αποτελέσματα. Αυτό που μετρά είναι η μαρτυρία εφήβων που «κόλλησαν» τέτοιο νόσημα ή είχαν ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη. Γνώρισα ένα νέο που ταξιδεύει ανά τη χώρα μιλώντας σε μαθητές για τό AIDS. Άρχισε σεξουαλική ζωή στα 14, εν μέρει αναζητώντας στοργή μετά την απώλεια και των δύο γονέων του. Είναι οροθετικός και μιλά με ευγλωττία για το αίσθημα άτρωτου που τον διακατείχε και για τον τωρινό του τρόμο. Το να τα ακούς αυτά από συνομήλικο έχει δυνατή επίδραση στους εφήβους».[27]
Οι έφηβοι δεν αντιδρούν στην αλήθεια, αλλά ζητούν να είναι συμβατή με την ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και να τους παρέχεται με σεβασμό. Είναι απίστευτο πόσο ειλικρινείς μπορούν να γίνουν και αυτό δεν το έχουμε αξιοποιήσει αρκετά. «Μου έρχεται στο νου η συνομιλία με μια νέα γυναίκα που είχα πρόσφατα: είπε ότι, αν και καταλαβαίνει ότι ακούγεται παράξενο, αισθανόταν ένα αστείο είδος ανακούφισης λόγω του AIDS. Είπε ότι της παρείχε μία εξωτερική πηγή ελέγχου πάνω στις σεξουαλικές της ενορμήσεις σε μια εποχή που έτρεφε ελάχιστη εμπιστοσύνη στον δικό της αυτοέλεγχο».[28]
Από το νέο βιβλίο του π. Βασιλείου Θερμού
«Ταραγμένη Άνοιξη, Για μια κατανόηση της εφηβείας»,
εκδόσεις ΔΟΜΗ-ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ
________________________________________
[15] Erik Erikson Identity and the life cycle. W.W. Norton & comp., 1980, σ. 135.
[16] Elisabeth Badinter ΧΥ: η ανδρική ταυτότητα, εκδ. Κάτοπτρο, 1994, σ. 169-170.
[17] Lydia Flem Le stade du cow-boy, "Le genre humaine", n. 10, Le Masculin, 1984, σ. 101- 115.
[18] Elisabeth Badinter ΧΥ: η ανδρική ταυτότητα, εκδ. Κάτοπτρο, 1994, σ. 173.
[19] Joseph Pleck The myth of masculinity. The MIT press, 1981, σ. 96.
[20] Susan Moore, Doreen Rosenthal Sexuality in Adolescence. Routledge, 1993, σ. 78-80.
[21] ό.π., σ. 204.
[22] Ελσας Σμίντ-Κιτσίκη Το εφηβικό πάθος, εκδ. Καστανιώτη, 2007, σ. 112.
[23] ό.π., σ. 128.
[24] Philip Graham The end of adolescence. Oxford University Press, 2004, σ. 134.
[25] ό.π., σ. 246.
[26] David Elkind Ties that stress: the new family imbalance, Harvard University Press, 1994, σ. 204-205.
[27] David Elkind Ties that stress: the new family imbalance, Harvard University Press, 1994, σ. 160.
[28] Marsha Levy-Warren The adolescent journey. Jason Aronson inc, 1996, σ. 331.