Αφορμώμενος από τη θεωρία του Erikson[1] ο Marcia ξεχώρισε δυο αντίθετες δυνάμεις ως κινητήριες της προσπάθειας για σχηματισμό ταυτότητας: την εξερεύνηση και την δέσμευση. Η πρώτη ανοίγεται, η δεύτερη παγιώνει. Έτσι, ανάλογα με την εξέλιξη και διαπλοκή τους διαμορφώνονται οι εξής 4 εκβάσεις σχηματισμού ταυτότητας:[2]
α) Επίτευξη ταυτότητας: Το υποκείμενο έχει περάσει από περίοδο κρίσης και κατέληξε σε απόφαση η ιδεολογία. Η κατάσταση θεωρείται ώριμη· είναι σε θέση να αντέξει απότομες αλλαγές του περιβάλλοντος η απροσδόκητες υποχρεώσεις, καθώς και να συνάψει στερεές κοινωνικές σχέσεις και δεσμεύσεις.
β) Απόσυρση (foreclosure): Δεν υπονοείται εδώ κάποια ορατή απομόνωση· πρόκειται για απόσυρση από τη μάχη για την ταυτότητα. Ο έφηβος ενδέχεται να είναι κοινωνικός, αλλά έχει καταλήξει σε αποφάσεις η σε ιδεολογία, χωρίς να έχει περάσει από περίοδο κρίσης η οποία θα καθιστούσε γνήσια δικές του τις αντιλήψεις του και τις αποφάσεις του. Οι επιλογές του συμπίπτουν σε πολλά με εκείνες των γονέων του ή των υποκαταστάτων τους και δεν τους αμφισβητεί ουσιαστικά. Συνήθως χαρακτηρίζεται απο δυσκαμψία. Αν βρεθεί σε περιβάλλον όπου δεν λειτουργούν οι γονεϊκές αξίες «χάνεται».
Οι έφηβοι που καταλήγουν σε απόσυρση δεν εξερευνούν εναλλακτικές λύσεις από το φόβο μήπως απορριφθούν από τους σημαντικούς άλλους (γονείς, πνευματικό κ.τ.λ.). Υιοθετώντας μη γνήσιες λύσεις γίνονται τρωτοί στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές καταστάσεις που απαιτούν νέες προσαρμογές. Οι αποφάσεις που αποφεύχθηκαν νωρίτερα πιέζουν τώρα.[3]
«Σε όσους κατέφυγαν σε απόσυρση, η δυσκαμψία και η αμυντικότητα γίνονται αμέσως φανερές. Είναι ευδιάθετοι και ίσως αυτάρεσκα ικανοποιημένοι. Είναι πολύ αυταρχικοί και ανελαστικοί στη γνώμη τους για το «πώς είναι το σωστό»... Σε μερικά πλαίσια όπου κοινοτικές αξίες τονίζονται ως απαραίτητες για την επιβίωση της ομάδας, αυτοί αποτελούν την πιο προσαρμοστική εκδοχή ταυτότητας.
Όμως εμπειρικές μελέτες έχουν διαπιστώσει σταθερά πως αυτή η ομάδα είναι η πιο αυταρχική. Τείνουν να αναζητούν πολύ την επιδοκιμασία και βασίζουν τις πράξεις τους στη γνώμη των άλλων· στην αυτονομία υπολείπονται. Έχουν το λιγότερο άγχος, ίσως επειδή προσκολλώνται άκαμπτα σε αυταρχικές αξίες. Δεν είναι ανοικτοί σε καινούργιες εμπειρίες... Χρησιμοποιούν λιγότερο σύνθετα γνωστικά σχήματα και είναι συμβατικοί ή και προσυμβατικοί στο επίπεδο της ηθικής κρίσης... Διαπροσωπικά συμπεριφέρονται καλά, συχνά με στερεότυπα. Ενδοψυχικά είναι αδιαφοροποίητοι από τα ενδοβλημένα γονεϊκά πρότυπα, γι’ αυτό και νοιώθουν ανασφάλεια κατά την διαπροσωπική σύνδεση. Αναφέρουν πολύ στενή σχέση με τους γονείς τους, οι οποίοι ενθαρρύνουν τη συμμόρφωση και την προσκόλληση στις γονεϊκές αξίες».[4]
Είναι φανερό ότι εδώ χάνεται η γνησιότητα και η νεανικότητα με όλα τα ωραία στοιχεία της. Ο Ντοστογιέφσκυ το έθεσε ως εξής: «Δεν μπορεί κανείς να ΄χει μεγάλη εμπιστοσύνη σ’ ένα νέο που συνεχώς λογικεύεται. Η γνώμη μου είναι πως ένας τέτοιος νέος δεν αξίζει και πολλά πράγματα».[5]
γ) Συνθήκη συγκρούσεως (moratorium): Εδώ βιώνεται καθαρά η κρίση, ενω οι αποφάσεις και οι παραδοχές είναι αβέβαιες και συγκρουσιακές. Οι έφηβοι εξερευνούν τις εναλλακτικές λύσεις που τους προσφέρονται, αλλά δεν είναι ακόμη έτοιμοι να κατασταλάξουν σε μια ταυτότητα. Μερικοί έφηβοι περνούν ολόκληρη την εφηβεία τους, αλλά και αρκετά χρόνια ενήλικης ζωής, υπό καθεστώς κρίσης και σύγκρουσης. Παρ’ όλα αυτά η εκδοχή αυτή θεωρείται μάλλον υγιής. Είναι μια παρατεταμένη πάλη για την ταυτότητα, η οποία αργότερα θα γνωρίσει και άλλους σταθμούς, λιγότερο ή περισσότερο οδυνηρούς.
δ) Διάχυση ταυτότητας: Η ταυτότητα εδώ δεν μπορεί να αποκρυσταλλωθή, καμμιά φορά και επ’ αόριστον. Ο ψυχισμός παραμένει συνεχώς υπό διαπραγμάτευση, με αστάθεια και οδύνη. Αν είναι δημιουργικοί ενδέχεται η οδύνη να μειωθεί αρκετά.
«Όσοι βιώνουν διάχυση ταυτότητας είναι επιφανειακοί ή δυστυχισμένοι. Άλλοι περνούν σε έναν ξέγνοιαστο τρόπο ζωής χωρίς δεσμεύσεις και άλλοι μεταπίπτουν σε ψυχοπαθολογία πού συνοδεύεται από μοναξιά. Δεν εμπλέκονται σε στενές σχέσεις και φαίνεται να στερούνται μιας πραγματικής αίσθησης εαυτού ώστε να συμβάλουν στη δυάδα ή στην αμάδα. Γενικά δίνουν την αίσθηση ότι στερούνται κεντρικού πυρήνα. Εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι διαθέτουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτονομία... Στις διαπροσωπικές σχέσεις τείνουν να είναι απόμακροι και αποσυρμένοι, στερεότυποι ή απομονωμένοι. Οι γονείς τους ήταν απόμακροι και απορριπτικοί».[6]
Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο ατύχημα της ανάπτυξης εμποδίζει την παραγωγικότητα και δημιουργικότητα. Η περισσότερη ψυχική ενέργεια καταναλώνεται στο να λειτουργήσει ένας συνεκτικός εαυτός μέσα στην καθημερινότητα. «Η μαζική αποτυχία του εγώ λόγω των ενεργών συγκρούσεων καθιστά ανέφικτο το «να είναι κάτι»· κύριο αναπτυξιακό τους έργο καθίσταται το να αποκτήσουν κάποια αίσθηση συνοχής. Ψυχοθεραπευτικά χρειάζεται να κατακτηθεί η βασική εμπιστοσύνη στους άλλους και στον εαυτό τους».[7]
Η αποτυχία στον σχηματισμό ταυτότητας ενδέχεται να μην είναι φανερή παρά μόνο σε ειδικές συνθήκες: «Μία κατάσταση οξείας διάχυσης ταυτότητας συνήθως εκδηλώνεται σε εποχή που το νέο άτομο βρίσκεται εκτεθειμένο σε έναν συνδυασμό εμπειριών οι οποίες απαιτούν την ταυτόχρονη αφοσίωσή του στη σωματική εγγύτητα (όχι κατ’ ανάγκη ανοικτά σεξουαλική), σε αποφασιστική επαγγελματική επιλογή, σε ενεργητικό ανταγωνισμό, και σε ψυχοκοινωνικό αυτοκαθορισμό».[8]
Υπό τις συνθήκες αυτές εμφανίζεται δυσλειτουργία των διαπροσωπικών σχέσεων, για τα αίτια της οποίας δεν έχει πάντοτε ο νέος την ορθή εικόνα. Ο Erickson συνεχίζει: «Η κατάρρευση πού λαμβάνει χώρα στην προενήλικη ζωή μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι συχνά μόνο μία προσπάθεια να εμπλακεί κανείς σε στενή φιλία και ανταγωνισμό η σε σεξουαλική εγγύτητα αποκαλύπτει πλήρως την υποκρυπτόμενη αδυναμία της ταυτότητας... Όταν απουσιάζει ένα σίγουρο αίσθημα ταυτότητας ακόμη και οι φιλίες και οι δεσμοί γίνονται απέλπιδες προσπάθειες να χαράξουν τα ασαφή όρια της ταυτότητας μέσω του αμοιβαίου ναρκισσιστικού καθρεφτίσματος: το να ερωτεύεσαι τότε σημαίνει να πέφτεις στο είδωλο του καθρέφτη κάποιου πληγώνοντάς τον και σπάζοντας τον καθρέφτη».[9] Σπάσιμο του καθρέφτη σημαίνει επίθεση εναντίον εκείνου πού σε καθρεφτίζει: ενοχοποίηση του άλλου για το πρόβλημα, η της δήθεν προσωπικής ατυχίας. Πληθώρα τραυματικών δεσμών και αποτυχημένων γάμων εμπίπτουν σε αυτή την περίπτωση.
Το πρόβλημα με την εξερεύνηση της ταυτότητας αυξάνεται όσο οι γονείς κινούνται στα δύο άκρα· δηλαδή όταν γίνονται είτε πιο απόμακροι είτε υπερβολικά εμπλεκόμενοι.[10] Διότι τότε είτε δεν λειτουργούν επαρκώς ως ψυχικός καθρέφτης, είτε (έστω και χωρίς πρόθεση) δεν επιτρέπουν πειραματισμούς οπότε απορρίπτουν ενδιαμέσους σταθμούς ταυτότητας.
Ένα εύλογο ερώτημα πού τίθεται είναι αν η θεωρία του Erickson για την ταυτότητα, πού είναι σαφώς μια δυτική θεωρία, διαθέτει γενική ισχύ σε όλους τούς πολιτισμούς. Γνωρίζουμε ότι σε παραδοσιακούς πολιτισμούς, οι οποίοι διασώζονται ακόμη στην άπω ανατολή και στον τρίτο κόσμο, δεν αξιολογείται τόσο θετικά η αυτονομία, η ελευθερία επιλογών, η συναισθηματική οικειότητα κ.ά., τουλάχιστον όσο στο σήμερα κυρίαρχο μοντέλο. Για να κατανοήσουμε πώς ξεπερνούν τα μέλη αυτών των πολιτισμών το πρόβλημα χωρίς να αποδιοργανωθεί η ταυτότητά τους χρειάζεται να μπούμε στον τρόπο σκέψης τους, κάτι προφανώς αδύνατο· όμως δικαιούμαστε να κάνουμε υποθέσεις. Ο Erikson σχολιάζει εδώ λέγοντας: «Δεν είμαι σε θέση να αισθανθώ ταυτοποιημένος με μένα αν δεν ταυτίζομαι με κάτι που έχει δημιουργηθεί και αποκρυσταλλωθεί στον πολιτισμό μου μέσα από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Το να αποφαίνεται με σιγουριά η παράδοση για το ποιος είμαι μπορεί να βιώνετε ως ελευθερία, ενώ η άδεια να παίρνω πρωτότυπες αποφάσεις μπορεί να μοιάζει με σκλαβιά στη σκοτεινή μοίρα κάποιου... Μερικές φορές η καθοδήγηση πού παρέχει η κοινωνία στη λήψη αποφάσεων τις καθιστά περιττές ως ερέθισμα στην ανάπτυξη».[11] Σε γενικές γραμμές ισχύει η αρχή ότι όσο πιο θεσμοποιημένο από την κοινωνία είναι ένα από τα αναπτυξιακά στάδια, τόσο περισσότερο συμβάλλει στην τροφοδοσία και φροντίδα τής ανάπτυξης του εγώ.[12]
Είναι αυτονόητο ότι δεν πρέπει να δούμε τις τέσσερες αυτές εκδοχές τής ταυτότητας ως στατικές. Μετακινήσεις γίνονται συνεχώς προς τις υγιέστερες μορφές και η δυνατότητα ωρίμανσης και ανέλιξης πάντοτε υπάρχει.
Από το νέο βιβλίο του π .Βασιλείου Θερμού
«Ταραγμένη Άνοιξη, Για μια κατανόηση της εφηβείας»,
εκδόσεις ΔΟΜΗ-ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ
_______________________________________
[1] Erik Erikson Identity and the life cycle. Norton and comp., New York , 1980.
[2] James Marcia Determination and construct validity of ego identity status. Doctoral dissertation, 1964. Βλ. καί τοῦ ἰδίου Identity in adolescence, “Handbook of the psychology of adolescence”, Adelson J. (ed.), Wiley press, σ. 159-187.
[3] Jane Kroger Identity in adolescence: the balance between self and other. Routledge, 1996, σ. 44.
[4] ό.π., σ. 37-38.
[5] Αδελφοί Καραμάζοφ, εκδ. Γκοβόστη, β΄τόμος, σ. 282.
[6] Jane Kroger Identity in adolescence: the balance between self and other. Routledge, 1996, σ. 38-39.
[7] ό.π., σ. 45.
[8] Erik Erikson Identity and the life cycle. W.W. Norton & comp., 1980, σ. 133.
[9] ό.π., σ. 134.
[10] Patricia Noller Relationships with parents in adolescence: process and outcome. “Personal relationships during adolescence”, Raymond Montemayor, Gerald Adams, Thomas Gullotta (eds.), Sage publ., 1994, σ. 37-77.
[11] James Côté Identity: a multidimensional analysis. “Psychosocial development during adolescence”, Gerald Adams, Raymond Montemayor, Thomas Gullotta (eds.), Sage publ., 1996, σ. 130-180.
[12] ό.π., σ. 130-180.