Ἡ αἰτία γιά τήν εἰσαγωγή τῆς ἑορτῆς τῶν ΤριῶνἹεραρχῶν στήν Ἐκκλησία εἶναι τό ἑξῆς γεγονός: Κατά τούς χρόνους τῆςβασιλείας τοῦ Ἀλεξίου τοῦΚομνηνοῦ, ὁ ὁποῖοςδιαδέχτηκε στή βασιλικήἐξουσία τόν Βοτανειάτη, ἔγινε στήν Κωνσταντινούποληφιλονικία ἀνάμεσα σέλόγιους καί ἐνάρετουςἄνδρες. Ἄλλοι θεωροῦσανἀνώτερο τόν Μέγα Βασίλειο, χαρακτηρίζοντάς τονμεγαλοφυΐα καί ὑπέροχηφυσιογνωμία, ἀφοῦ μέ τίςὁμιλίες του ἐρεύνησε σέβάθος τή φύση τῶν ὄντων, μέ τίς ἀρετές τουἁμιλλοῦνταν μέ τούςἀγγέλους, δέν συγχωροῦσεπρόχειρα καί εὔκολα τούςἁμαρτάνοντες καί ἀφοῦκατά τό ἦθος ἦταν σοβαρόςκαί δέν εἶχε τίποτε τόγήνινο. Τόν θεῖο Χρυσόστομοτόν ὑποβίβαζαν, μέ τήναἰτιολογία ὅτι, σέἀντίθεση πρός τόν ΜέγαΒασίλειο, συγχωροῦσε τούςἁμαρτάνοντες εὔκολα, χωρίςτόν ἐπιβαλλόμενο ἔλεγχο.
Ἄλλοιτοποθετοῦσαν ψηλά τόν θεῖοΧρυσόστομο καί τόνθεωροῦσαν ἀνώτερο ἀπότόν Μέγα Βασίλειο καί τόνΓρηγόριο μέ τήναἰτιολογία, ὅτι ἦταν πιόσυγκαταβατικός στίςδιδασκαλίες του, ὅτι μέ τήνὡραία καί σαφή διατύπωσητῶν νοημάτων καί σκέψεώντου καθοδηγοῦσεἀποτελεσματικά τούςἀνθρώπους καί τούςπροσέλκυε στή μετάνοια, ὅτιεἶχε συγγράψει πλῆθοςμελίρρυτους λόγους καί ὅτιδιακρινόταν γιά τή ρητορικήτου δεινότητα.
Καί, τέλος, ἄλλοι προκείμενοι στόΓρηγόριο τό Θεολόγο, θεωροῦσαν αὐτόν ἀνώτεροἀπό τούς δύο ἄλλους, δηλαδή ἀπό τόν Βασίλειοκαί τόν Χρυσόστομο. Καίτοῦτο, γιατί, ὅπως ἔλεγαν, μέ τήν κομψή καίποικιλμένη φράση του, τούςβαθυστόχαστους λόγους του καίτό γοητευτικό καί πλούσιολεξιλόγιό του ὑπερέβηὅλους τούς ξακουστούς γιάτήν ἑλληνική παιδεία καίφιλοσοφική συγκρότηση καίὅλους τούς διακρινόμενουςγιά τήν ἐκκλησιαστικήπαιδεία καί θεολογικήκατάρτιση.
Ἡφιλονικία αὐτή εἶχε ὡςἀποτέλεσμα νά διαιρεθοῦντά πλήθη τῶν χριστιανῶνκαί ἄλλοι ὀνομάζοντανἸωαννίτες, ἄλλοι Βασιλεῖτεςκαί ἄλλοι Γρηγορίτες.
Γύρωλοιπόν ἀπό τά ὀνόματααὐτά συνεχιζόταν ἡφιλονικία καί κάθε ὁμάδαἔμενε σταθερή στή θέση της. Μετά ἀπό χρόνια ὅμωςἐμφανίστηκαν οἱ μέγιστοιαὐτοί Ἱεράρχες, πρῶτακαθένας χωριστά καί στήσυνέχεια καί οἱ τρεῖςμαζί, στόν Ἰωάννη, τόνἐπίσκοπο τῆς πόλεωςΕὐχαΐτων, κάποια ὥρα πούἑρμήνευε ἱερά κείμενα. Ὁ Ἰωάννης εἶχε μεγάληθεολογική κατάρτιση, ἀλλάκαί γνώση τῆς ἑλληνικῆςπαιδείας, ὅπως φαίνεταιἀπό τά συγγράμματά του. Εἶχε φτάσει, ἐπίσης, στόἄκρο τῆς ἠθικῆςτελειότητας. Ἐμφανίστηκαν, λέγω, στόν Ἰωάννη - καίἐμφανίστηκαν στ' ἀλήθεια, ὄχι σέ ὄνειρο - καί τοῦεἶπαν: "Ἐμεῖς, ὅπωςβλέπεις, εἴμαστε ἕναἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καίδέν ὑπάρχει καμιάἀντίθεση οὔτε ἀντιδικίαἀνάμεσά μας. Ὅμως, κάτωἀπό τίς ἰδιαίτερεςχρονικές συγκυρίες καίπεριστάσεις πού βρέθηκεκαθένας μας, κινούμενοι καίκαθοδηγούμενοι ἀπό τόἍγιο Πνεῦμα, γράψαμε σέσυγγράμματα, καί μέ τόντρόπο του ὁ καθένας, διδασκαλίες πού βοηθοῦντούς ἀνθρώπους νά βροῦντό δρόμο τῆς σωτηρίας. Ἐπίσης, τίς βαθύτερεςθεῖες ἀλήθειες, στίςὁποῖες μπορέσαμε νάδιεισδύσουμε μέ τό φωτισμότοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τίςσυμπεριλάβαμε σέ συγγράμματαπού ἐκδώσαμε. Καίἀνάμεσά μας δένὑπάρχει οὔτε πρῶτος οὔτεδεύτερος· ἀλλά, ἄνεἰπεῖς τόν ἕνα, συμπορεύονται δίπλα του καίοἱ δύο ἄλλοι. Σήκω λοιπόνκαί δῶσε ἐντολή στούςφιλονικοῦντες νά σταματήσουντίς ἔριδες καί νά παύσουννά χωρίζονται γιά ἐμᾶς. Γιατί ἐμεῖς, καί στήνἐπίγεια ζωή πού ἤμαστανκαί στήν οὐράνια πούμεταβήκαμε, φροντίζαμε καίφροντίζουμε νά εἰρηνεύουμεκαί νά ὁδηγοῦμε σέὁμόνοια τόν κόσμο. Καίὅρισε μία ἡμέρα νάἑορτάζεται ἀπό κοινοῦἡ μνήμη μας· καί, καθώςεἶναι χρέος σου, νάἐνεργήσεις νά εἰσαχθεῖἡ ἑορτή στήν Ἐκκλησίακαί νά συνταχθεῖ ἡ ἱερήἀκολουθία. Ἀκόμη ἕναχρέος σου· νά παραδώσειςστίς μελλοντικές γενιές ὅτιἐμεῖς εἴμαστε ἕνα γιάτό Θεό. Βεβαίως καίἐμεῖς θά συμπράξουμε γιάτή σωτηρία ἐκείνων πούθά ἑορτάζουν τή μνήμη μας, γιατί νομίζουμε πώς ἔχουμεκαί ἐμεῖς κάποια παρρησίαἐνώπιον τοῦ Θεοῦ". Ἀφοῦ, λοιπόν, εἶπαν τάλόγια αὐτά, φάνηκαν ὅτιπέταξαν πρός τόν οὐρανό, καταλαμπόμενοι ἀπό ἕναφῶς ὑπερκόσμιο καίκαλώντας ὀνομαστικά ὁἕνας τόν ἄλλο.
Ὕστεραἀπό τό θαυμαστό αὐτόγεγονός, ὁ θεῖος ἐκεῖνοςἄνδρας, ὁ ἐπίσκοποςΕὐχαΐτων Ἰωάννης, σηκώθηκε καί ἔκαμε ὅ,τιτοῦ εἰσηγήθηκαν οἱ Ἅγιοι. Ἐπέβαλε δηλαδή τήνἠρεμία καί τή γαλήνηκαί στό πλῆθος καί στούςφιλονικοῦντες λογίους καίἐνάρετους ἄνδρες (καίαὐτό ἔγινε εὔκολα, γιατίἦταν ξακουστός γιά τήνἀρετή του καί τόνσέβονταν) καί εἰσήγαγεστήν Ἐκκλησία τήνἑορτή τῶν ΤριῶνἹεραρχῶν, ὥστε νάἑορτάζονται ἀπό κοινοῦκαί νά δοξάζεται ὁ Θεός.
Καίτώρα πρόσεξε τή σύνεσητοῦ ἀνδρός: Ἐπειδήβρῆκε ὅτι μέσα στόνἸανουάριο μήνα ὑπῆρχανἑορτές καί γιά τούςτρεῖς αὐτούς Ἁγίους, στή 1 Ἰανουαρίου γιά τόΜέγα Βασίλειο, στίς 25 γιάτόν θεῖο Γρηγόριο καίστίς 27 γιά τόν θεῖοΧρυσόστομο, τούς ἕνωσε καίσέ μιά κοινή ἑορτή, στίς 30 Ἰανουαρίου, τήνὁποία καί στόλισε μέκανόνες καί τροπάρια καίλόγους ἐγκωμιαστικούς, ὅπωςτούς ταίριαζε. Καί, καθώςνομίζω, τά ἄσματα τῆςἀκολουθίας αὐτῆς τάσυνέθεσε ὁ Ἰωάννης κατάνεύση καί φωτισμό τῶντριῶν ἁγίων Ἱεραρχῶν, καί ἔτσι ὄχι μόνον δένὑπολείπονται σέ τίποτεἀπό παρόμοια πού ἔχουνσκοπό τόν ἔπαινο Ἁγίων, ἀλλά εἶναι ἀνώτεραἀπό ὅλα αὐτά· καίθά εἶναι καί ἀνώτεραἀπό ὅσα μελλοντικά θάσυνταχθοῦν.
ΟἱΤρεῖς Ἱεράρχες, ὡς πρόςτή σωματική διάπλαση καίτή μορφή τοῦ προσώπουεἶχαν τά ἑξῆςχαρακτηριστικά γνωρίσματα:
Καίἀρχίζουμε ἀπό τόνἱερό Χρυσόστομο: Ὁ θεῖοςαὐτός ἱεράρχης ἦτανπολύ μικρόσωμος, εἶχε ὅμωςμεγάλο κεφάλι αἰωρούμενοστούς ὤμους του· ἦτανὑπερβολικά λεπτόσαρκος·εἶχε μακριά μύτη καίπλατιά ρουθούνια· ἦτανπολύ ὠχρός καί λευκόςμαζί· εἶχε βαθουλωτές τίςκόγχες τῶν ματιῶν καίμεγάλους τούς βολβούς, καίἐξαιτίας αὐτοῦ συνέβαινενά παρουσιάζει μέ τάμάτια του πιό χαρούμενη ὄψη, ἄν καί μέ τά ὑπόλοιπαχαρακτηριστικά του φανέρωνεἄτομο βασανισμένο· τόμέτωπό του ἦταν μεγάλο, χωρίς τρίχες καί χαραγμένομέ πολλές ρυτίδες· εἶχεμεγάλα αὐτιά, γένια μικρά, πολύ ἀραιά καί λευκάκαί, τέλος, τά σαγόνιαβαθουλωμένα στό ἔπακροἐξαιτίας τῆς νηστείας.
Τόσοἀκόμη γι' αὐτόν εἶναιἀνάγκη νά ποῦμε: Μέτούς λόγους του καί τήρητορική του δεινότητα καίἰδιαίτερα μέ τό πλάτοςκαί τό βάθος τῶν νοημάτωνκαί μέ τή σαφήνεια καίκομψότητα τῆς ἐκφράσεωςὑπερέβαλε ὅλους τούςσοφούς καί ρήτορες τῶνἙλλήνων. Διασαφήνισε καίἑρμήνευσε τόσο τέλεια τήνἉγία Γραφή ὅσο κανέναςἄλλος· καί, ἔτσι, συνέβαλετόσο πολύ στό εὐαγγελικόκήρυγμα, ὥστε, ἄν δένἐμφανιζόταν αὐτός ὁἍγιος - ἄν καί εἶναιτολμηρό νά πεῖ κανείςκάτι τέτοιο, - ἔπρεπε νάκατέβει στή γῆ γιάδεύτερη φορά ὁ Χριστόςκαί νά κηρύξει τόΕὐαγγέλιό Του στούςἀνθρώπους. Καί, τέλος, ὡςπρός τήν ἀρετή, καίστήν πράξη καί στή θεωρία, ἔφτασε σέ τόσον ὕψος, ὥστεὑπερέβαλε τούς πάντεςπέρα ὥς πέρα, καίχρημάτισε πηγή ἐλεημοσύνηςκαί ἀγάπης, ὄνταςἀξιοζήλευτο ὑπόδειγμαστή φιλαδελφία καίδιδασκαλία.
Ὁἱερός Χρυσόστομος ἔζησεἑξήντα τρία ἔτη (354-407 μ.Χ.) καί ἐποίμανε τήνἘκκλησία τοῦ Χριστοῦἐπί ἕξι ἔτη ὡςπατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως.
Συνεχίζουμεμέ τόν Μέγα Βασίλειο: Ὁμεγάλος αὐτός Ἅγιος εἶχεὑψηλό ἀνάστημα καίεὐθυτενή κορμοστασιά·ἦταν ξερακιανός καίλιπόσαρκος· ἡ μύτη τουἦταν ἐπιμήκης καί τάφρύδια του καμπύλα· τόδέρμα τοῦ μετώπου του, πάνωἀπό τά φρύδια, ἦτανζαρωμένο· ἔμοιαζε μέἄνθρωπο παραδομένο στίςμέριμνες καί στίςστοχαστικές σκέψεις· τόμέτωπό του εἶχε λίγεςρυτίδες· τά μάγουλά τουἦταν ἐπιμήκη καί οἱκρόταφοί του βαθουλοί· τάμαλλιά τοῦ κεφαλιοῦ του ἦτανλιγοστά καί κοντά· εἶχεἀρκετά ἐπιμήκη γενειάδακαί, τέλος, τά μαλλιά καίτά γένια του ἦταν γκριζωπά.
Ὁ ἅγιοςαὐτός Πατήρ στούς λόγουςτου ὑπῆρξε ἀνώτερος ὄχιμόνο ἀπό τούςσύγχρονούς του σοφούς καίπεπαιδευμένους, ἀλλά καίἀπό αὐτούς ἀκόμητούς παλαιούς. Σπούδασε ὅλεςτίς ἐπιστῆμες τῆςἐποχῆς του καί ἔκαμεκτῆμα του ὁλόκληρο τόπλάτος καί βάθος τοῦπεριεχομένου καθεμιᾶςξεχωριστά. Καί ὄχι λιγότεροἄσκησε τήν διά πράξεωςφιλοσοφία καί μέσω αὐτῆςπροχώρησε στή θεωρία τῶνὄντων. Μόλις συμπλήρωσε τάσαράντα πέντε του χρόνιαἀνῆλθε στό θρόνο τῆςἀρχιερωσύνης καίἐποίμανε τήν Ἐκκλησίαἐπί πέντε ἔτη.
Καίτελειώνουμε μέ τόν Γρηγόριο: Ὁ θεῖος αὐτός Πατήρ, ὡςπρός τό σῶμα γενικά, εἶχεμέτριο ἀνάστημα· εἶχελιγάκι ὠχρό, ἀλλάχαρούμενο πρόσωπο· ἡ μύτητου ἦταν πλατιά μέπροεξέχοντα τά ρουθούνια·τά φρύδια του ἦταν ἴσια·τό βλέμμα του ἦταν ἥμεροκαί γλυκύ· τό ἕνα τουμάτι, τό δεξιό, φαινότανκάπως σκυθρωπό ἐξαιτίαςτῆς οὐλῆς πού τοῦ εἶχεἀφήσει κάποιος τραυματισμόςστή γωνία τῶν βλεφάρων·τά γένια του δέν ἦτανμακριά, ἦταν ὅμως πολύπυκνά· ἦταν ἀρκετάφαλακρός καί οἱ τρίχες τουἦταν λευκές καί, τέλος, τάἄκρα τῆς γενειάδας τουφαίνονταν σάν περικαπνισμένα.
Ἀλλάἀξίζει νά ποῦμε καί τόἑξῆς γι' αὐτόν: Ἄνἔπρεπε νά ἀπαρτιστεῖἀνάμεσα στούς ἀνθρώπουςμιά ὁλοκληρωμένη εἰκόνακαί στήλη φωτεινή, συναποτελούμενη ἀπό ὅλεςτίς ἐπιμέρους ἀρετές, αὐτό ἀκριβῶς ἦταν ὁμέγας Γρηγόριος. Καίπραγματικά, μέ τή λαμπρότητατου βίου του ἀναδείχτηκεὑπέρτερος ἀπό ὅλουςἐκείνους πού εὐδοκίμησανστήν ἀρετή. Ἐπίσηςἔφτασε σέ τόσον ὕψοςθεολογικοῦ στοχασμοῦ, ὥστεὅλοι νά εἶναιὑποδεέστεροι ἀπό αὐτόνστή σοφία, καί σ' ἐκείνηνπού διαπιστώνεται στούςκαλλιεπεῖς καί βαθυστόχαστουςλόγους του καί σ' ἐκείνηνπού διαπιστώνεται στόντρόπο καί στήν εὐστοχίαμέ τήν ὁποία ὁ Ἅγιοςδιατυπώνει τά δόγματα, καίεἰδικότερα τό περί Θεοῦδόγμα, γεγονός πούσυνετέλεσε νά τοῦ δοθεῖ ἡἐπίζηλη προσωνυμία Θεολόγος.
ὉΓρηγόριος ὁ Θεολόγοςἐποίμανε τήν Ἐκκλησίατῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὡςπατριάρχης, ἐπί δώδεκαχρόνια. Ἔζησε περισσότεραἀπό ὀγδόντα χρόνια.
Δάσκαλοι καίσπουδές
ΟἱΣχολές, τά χρόνια πού ὁΓρηγόριος ἔφτασε στήνἈθήνα, βρίσκονταν οἱπερισσότερες κάτω ἀπό τόνἌρειο Πάγο, κοντά στό ναότοῦ Ἡφαίστου (Θησεῖο), ἀπέναντι ἀπό τό στοάτοῦ Ἀττάλου. Ἐκεῖ, μέσακι ἔξω ἀπό τίς Σχολές, μαζεύονταν καθημερινά οἱφοιτητές σέ ὁμάδες. Ἡκάθε μία γιά τό δικό τηςδάσκαλο ἤ τούς δασκάλους. Ὁ Γρηγόριος παρακολούθησετά μαθήματα τοῦ πιόφημισμένου τότε ρήτορα, τοῦΠροαιρεσίου. Τύχαινε μάλισταὁ Προαιρέσιος νά ἦταν καίχριστιανός. Ὅλοι τόνθεωροῦσαν ὡς τόν καλύτεροσοφιστή τῆς ἐποχῆς. Ὅτανμάλιστα δίδαξε γιά λίγοστή Ρώμη, ἐντυπωσίασετόσο πολύ, πού τοῦἔφτιαξαν ἄγαλμα. Ἐντυπωσίαζε ἰδιαίτερα, γιατί εἶχε ταλέντοαὐτοσχεδιασμοῦ. Μεγάλο τότεσοφιστή θεωροῦσαν ἐκεῖνον, πού ἄκουγε ἀπό ἕνανἀκροατή τό θέμα καίἄρχιζε ἀμέσως νά τόἀναπτύσσει. Καί ὁΠροαιρέσιος σ' αὐτό ἦτανδεξιοτέχνης, κυριολεκτικάἰδιοφυΐα.
ὉΓρηγόριος ἄκουσε καί ἄλλουςδασκάλους. Τόν Ἱμέριο καίπιθανότατα καί τόν Πρίσκο, πού ἦταν καί οἱ δύοἐθνικοί, ἄξιοι καίφημισμένοι ἐπίσης.
Ἐκτόςἀπό τά μαθήματαφιλολογίας καί φιλοσοφίας, ἄνοιξε τό ἀχόρταγο πνεῦματου καί σέ ἄλλους κλάδους, ὅπως ἡ ἀστρονομία, ἡγεωμετρία καί ἡἀριθμητική. Βέβαια σ' αὐτούς δέν ἀφιέρωσεπολύ χρόνο. Τόν πολύ τουχρόνο κρατοῦσε γιά τήφιλοσοφία. Πάντως ἀπέκτησεκαλή κατάρτιση καί στούςκλάδους αὐτούς. Καταλάβαινετότε τή φιλοσοφία ὡςπεμπτουσία γνώσεως, ἐπιστέγασμα ὅλων τῶνἐπιστημῶν.
Ἡ ζωήτοῦ Γρηγορίου στήν Ἀθήναἤτανε γεμάτη. Ἐκμεταλλευότανε δασκάλουςκαί ρήτορες. Ὅ,τι σπουδαῖοεἶχαν αὐτοί νά δώσουντό ἔπαιρνε. Τό πνεῦμα τουρουφοῦσε τή σκέψη τους. Καθώς ὅμως ἄκουγε ἤδιάβαζε τή σκέψη τους, ἔβαζεσέ λειτουργία τό ἰσχυρόδιυλιστήριο. Ἦταν ὁ ἴδιοςτό ἰσχυρότερο πνευματικόδιυλιστήριο τῆς ἐποχῆς. Καί κάθε τι πού ἄκουγε τόδιύλιζε προσεκτικά καίγρήγορα. Ἦταν πνεῦμα κριτικό. Δέν ἀποταμίευε ἁπλῶςγνώσεις. Σπούδαζε κιἐρευνοῦσε κι ἔκρινε καίἀξιολογοῦσε τό πᾶν. Γι' αὐτό ἡ φιλοσοφική σκέψη, ὄχι μόνο δέν ἀδυνάτιζετήν πίστη του, ἀλλά ἔμμεσατήν στερέωνε καί τήνἐπιβεβαίωνε.
Ἡ πρώτηχριστιανική φοιτητική ὁμάδα
Συμφοιτητέςκαί φίλοι τῶν χρόνωνἐκείνων τόν θαύμαζαν καίπροσπαθοῦσαν νά τόνμιμηθοῦν. Ὁ Ἡσύχιος, ὁΤερέντιος, ὁ Σωφρόνιος, ὁΕὐσέβιος, ὁ Κέλσος καίὁ Εὐστόχιος τόν πρόσεχανσέ ὅλα.
Μέ τούςνέους αὐτούς φοιτητές πούἀργότερα θά γίνουνἀνώτεροι κρατικοίὑπάλληλοι καί ἐπίσκοποι, εἶχε μεγάλο σύνδεσμο. Οἱπερισσότεροι ἀνῆκαν καίστήν ὁμάδα τῶν χριστιανῶνφοιτητῶν τῆς Ἀθήνας. Σιγά-σιγάκαί χωρίς τυμπανοκρουσίες, οἱ χριστιανοί φοιτητές, οἱπιό συνειδητοποιημένοι, συνάχθηκαν γύρω ἀπό τόΓρηγόριο καί τό Βασίλειο. Τούς εἶχαν ὅλοι καί τούςδύο πρότυπο καί στήριγμα. Οἱ δύο τους πρώτευαν σέὅλα: στή γνώση καί στήχριστιανική ἀρετή. Ἀρχηγός βέβαια ἦταν ὁΒασίλειος. Τέτοιες θέσειςδέν ταιριάζανε στόχαρακτήρα τοῦ Γρηγορίου. Ὅ,τισχετιζότανε μέ πρωτοβουλίες τ' ἄφηνε πάντα στό Βασίλειο, ἐκεῖνος εἶχε χαρακτήραθεληματικό, γεννήθηκε γιάἀρχηγός. Καί ὁ Θεός τοῦἔδωσε ἀπό τότε σύνεση, ὥστε οἱ πρωτοβουλίες του νάεἶναι γιά τό καλό τοῦκόσμου ὅλου.
Ἡὁμάδα τῶν χριστιανῶνφοιτητῶν τῆς Ἀθήνας ἔγινεγνωστή ὄχι μόνο στήνἈθήνα καί τήν Ἑλλάδα, μά σ' ὅλη τήν ἔκταση τῆςἀπέραντης ρωμαϊκῆςαὐτοκρατορίας. Ἡ φήμη τουςἔτρεξε παντοῦ. Τά στόματατῶν φοιτητῶν, πούπροέρχονταν ἀπ' ὅλα τάπλάτη καί τά μήκη τοῦτότε πολιτισμένου κόσμου, πληροφοροῦσαν, πηγαινοερχόμενοιστίς πατρίδες τους, τήνὕπαρξη καί τή δράση τῆςὁμάδας.
Ἀλλάβέβαια ἡ ὁμάδα τούτηἔγινε ὀνομαστή ἕνεκα τοῦΒασιλείου καί τοῦ Γρηγορίου. Αὐτοί τῆς ἔδωσανπνευματική δύναμη κι αἴγλη. Ἕνεκα τῆς μεγαλωσύνης τῶνδύο, στράφηκαν ὅλοι νά τήνἰδοῦν· ἄλλοι νά τήνθαυμάσουν - οἱ χριστιανοί - καί ἄλλοι νά τήνφθονήσουν - οἱ ἐθνικοί.
Τόσηἐντύπωση σέ δασκάλους καίμαθητές ἔκαναν ὁ Γρηγόριοςκαί ὁ Βασίλειος, ὥστε οἱδυό τους ἀπέκτησαν ὅσηφήμη στόν κόσμο ὅλο εἶχανοἱ περίφημοι δάσκαλοι τῶνἈθηνῶν.
Ἀριστοκράτεςστό ἦθος, στήν καταγωγήκαί στήν σκέψη καίγαλουχημένοι μέ τά νάματατῆς ἑλληνικῆς σκέψεως καίπαιδείας συνεδύασαν τήνἑλληνική παράδοση μέ τήνχριστιανική διδαχή καίἀπό αὐτή τήν ἄποψημεταβλήθηκαν σέ ἐθνικάσύμβολα, συνεχιστές τῆςφιλολογικῆς, φιλοσοφικῆς καίλογοτεχνικῆς κληρονομίας τῆςἀρχαίας Ἑλλάδος.
Ἀπόαὐτή τήν σκοπιάἐξεταζομένη ἡ προσφορά τουςπαραμένει ἀνεπανάληπτη καίπολύτιμη. Διότι ἐπιχειροῦνμία ὑπέρβαση πρός τήνκλασσική ἐποχή καί ζητοῦννά ἀποκαταστήσουν τήνκαθαρότητα τοῦ ἑλληνικοῦλόγου, ὁ ὁποῖος ὡςἐκφραστικό μέσο εἶχενὑποστῇ μιά φθορά, φυσικήκαί μοιραία, λόγῳ τῆςἐξαπλώσεως τῆς γλώσσης σέοἰκουμενική κλίμακα καίλόγῳ τῆς διαφορετικῆςπολιτιστικῆς καταγωγῆς τῶνἀνθρώπων, πού ἔκαμανγλῶσσα τους τήν ἑλληνική.
Αὐτήἡ παραφθορά τῆς γλώσσηςεἶναι ἐμφανής στάἑλληνιστικά κείμενα, στήνἑλληνιστική φιλοσοφία, ἀκόμη δέ καί σέὡρισμένα βιβλία τῆςΚαινῆς Διαθήκης καί στήνμετάφραση τῆς Π.Δ. ἀπότούς Ο´ ἑρμηνευτές τῆςἈλεξανδρείας.
Στήνσυνέχεια ἡ φιλοσοφική σκέψηκαί ὁρολογία ἀπετέλεσετό ὄργανο μέ τό ὁποῖοοἱ Τρεῖς αὐτοί σοφοίδιετύπωσαν τίς θεολογικές τουςδιδασκαλίες.
Οἱμελετητές τῶν ἔργων τοῦ Μ. Βασιλείου διαπιστώνουν τόφιλοσοφικό ὑπόστρωμα καίτόν φιλοσοφικό τρόπο τοῦσκέπτεσθαι. Στά ἔργα τοῦδιανοητοῦ Βασιλείουπαρελαύνουν οἱ στοχαστέςτῆς ἀρχαιότητος, Πλάτων, Ἀριστοτέλης, Στωικοί, Πλούταρχος, Πλωτῖνος κ.λπ. Βλέπει κανείς, πῶς ὁνουνεχής αὐτός πατήρἐντάσσει τήν φιλοσοφίαμέσα στήν χριστιανική σκέψηκατά τρόπο ἐπαγωγικό καίδημιουργικό, καί μέ τήνφιλοσοφία πλουτίζει καίἐμβαθύνει τά μεταφυσικάτῆς θεολογίας προβλήματα. Ἡλογική ἐπιχειρηματολογία, ἡφιλοσοφική διερεύνηση, παράλληλα μέ τήν παράδοσητῆς θεολογίας, ἀποτελοῦντά μέσα τῆς δημιουργικῆςπρωτοτυπίας του. Οἱφιλοσοφικοί ὅροι τόνβοηθοῦν νά ἐκφράση τίςθεολογικές του σκέψεις (Τατάκη, σ. 83)!
Βεβαίωςδιά τόν Βασίλειο, ὡς καίτούς δύο ἄλλους πατέρες, ἡχριστιανική ἀλήθεια, ἡδυσθήρατη αὐτή ἀλήθεια, παραμένει ὁ τελικός σκοπός. Ὁ σκοπός ὅμως αὐτόςκατανοεῖται καλλίτερα μέτήν θεωρία καί τήνκάθαρση τοῦ νοῦ καί τῆςδιανοίας καί ἐγγίζει τήνἄκραν ἀλήθεια, τόἀκρότατον ἀγαθό, τόμέγα κάλλος, τό ἄρρητοκάλλος τοῦ ἀρχετύπου, τόνΘεό, κατά τήν ὁρολογίατῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων. Ἔτσι κατορθώνει νάἐξετάζη, διερευνᾶ, κατανοῆκαί διατυπώνη τήν Θεολογικήδιδασκαλία μέ ὅρους, μεθόδους, λογικούςἀναβαθμούς παρμένους ἀπότούς Ἕλληνες φιλοσόφους καίσυνδέει αἰώνιο μέἀνθρώπινο, θείαπραγματικότητα μέ ἀνθρώπινηγνώση. Καί γίνεται ἔτσι ἡἀνθρώπινη σοφία, κλίμακαἀνοδική πρός κατανόησητοῦ ἀρχέτυπου κάλλους, τοῦ Θεοῦ, ὅσο τοῦτο εἶναιἐφικτό στήν ἀνθρώπινηφύση. Καί ἐνῶ μέαὐτόν τόν τρόποἐκφράζονται τά βάθη τῆςΘεολογίας, συγχρόνως ἡἑλληνική φιλοσοφία καίπαιδεία διασώζεται, ἀξιοποιεῖται καίδιαιωνίζεται.
Καί οἱτρεῖς πατέρες μάχονται γιάνά ἀφυπνίσουν τήσυνείδηση τοῦ ἀνθρώπου, γιά νά στραφεῖ πρός τόνἑαυτόν του, νά δυναμώσειτό θεϊκό σπινθήρα πούβρίσκεται μέσα του. Παρακινοῦνσέ μιά συνεχή προσπάθεια, γιά νά εἶναι ὁ βίος "κεκαθαρμένος", ἤ, ἀκριβέστερα, "καθαιρόμενος". Αὐτή ἡ ἐσωτερικήπροσπάθεια εἶναι ἕνασυνεχές γίγνεσθαι, ἕναδυναμικό τέντωμα τῶνψυχικῶν προσπαθειῶν, "ὑπέρδύναμιν ἀεί τήν ψυχήνἐπεκτείνεσθαι πρός τό τοῦΘεοῦ θέλημα, κατά σκοπόνκαί ἐπιθυμίαν τῆςαὐτοῦ δόξης". ὉΓρηγόριος ἀναφερόμενος στήνἐσωτερική ἐκείνηπειθαρχία καί ἐπαγρύπνηση, πού διασφαλίζει τήνἐσωτερική ἐλευθερία τοῦἀνθρώπου, συνιστᾶ: "Ἐάνμικρόν τι τοῦ λόγουπαρεκτραπῆς, πρός ἑαυτόνἐπανάγου, πρίν παντελῶςἔξω πεσεῖν καί κατενεχθῆναιπρός θάνατον καί γενοῦκαινός ἀντί παλαιοῦ καίψυχῆς ἑόρταζε τάἘγκαίνια".
Καί οἱτρεῖς ἅγιοί μας, πρίνγίνουν ἐξωτερικά οἱμάρτυρες τῆς ἀληθείας, ἀγωνίσθηκαν ἐσωτερικά. Πέρασαν μιά σοβαρή περίοδοἀσκητικῆς ἑτοιμασίας γιάτήν ἀπελευθέρωση ἀπότή δύναμη τῶν ἀνθρωπίνωνπαθῶν. Ἔτσι ἀργότεραμπόρεσαν νά ζήσουν καί νάδράσουν μέ ἐσωτερικήἐλευθερία. Ἐλεύθεροιἀπό τήν ἀγάπη γιάχρήματα, γιά δόξα, γιάἄνεση· ἐλεύθεροι ἀπότήν ἀγάπη γιά δύναμη, ὁπλισμένοι μέ τή δύναμητῆς ἀγάπης.
ΟἱΤρεῖς Ἱεράρχαι ἤθελον, ἵνα ἡ αἰσθητική πρόοδοςἔχῃ ἀνοδικήν πορείαν. Ἀλλ' ὅταν αἱ διάφοροιμορφαί τοῦ Ὡραίου ἤἐκδηλώσεις τῆς Τέχνηςἐγέννων "τάἀνελευθερίας καίταπεινότητος ἔκγονα πάθη" ἤ ὅταν ὡδήγουν εἰς μίανἀφόρητον σπατάλην εἰςβάρος τῶν πεινώντων καίτῆς φιλαλληλίας, τότε εἰςτό ἱερόν πρόσωπόν των ὁαἰσθητικός ὑπεχώρειἐνώπιον τοῦ προφήτου, τοῦκηρύττοντος τόν λόγον τοῦΘεοῦ ἄνευ συμβιβασμῶν καίὑποχωρήσεων. Οἱ ΤρεῖςἹεράρχαι ἠγωνίζοντοσθεναρῶς διά τήν ἔναντιτοῦ ἡδονιστικοῦ ἤὠφελιμιστικοῦ στοιχείουδιατήρησιν τῆς αὐτοτελείας, αὐτονομίας καίἀνεξαρτησίας τῶναἰσθητικῶν ἀξιῶν, αἵτινεςεἶναι ἀνταύγειαι καίδιαθλάσεις τοῦ πανυπερτελείουκάλλους τοῦ Θεοῦ.
Καί ἡαἰσθητική πρόοδος κατ' αὐτούς δέον νά παρουσιάζηἀναγωγικήν φοράν καί νάκινῆται διαλεκτικῶς μεταξύτοῦ αἰσθητοῦ καίὑπεραισθητοῦ κάλλους.
Ὅτι οἱΤρεῖς Ἱεράρχαι συνεκινοῦντοἐκ τῆς βιώσεως τῆςἀληθοῦς Τέχνης, πιστοποιεῖται ἐκ πολλῶνπερικοπῶν τῶν ἔργων των. Οὗτοι ἐξυμνοῦν "τήνἀμείνονα καί εἰς ἄμεινονφέρουσαν μουσικήν" καίθαυμάζουν τόσον τήν πιστῶςἀπεικονίζουσαν τάἀρχέτυπα ρεαλιστικήνζωγραφικήν, ὅσον καί τήνἰμπρεσσιονιστικήν ἤἀναγωγικήν, ἥτις, κατά τόνΒασίλειον, παρουσιάζει "οὐτάς ἀληθείας τῶνπραγμάτων μόνον, ἀλλά καίτά τούτων ἰνδάλματα", μεταμορφοῦσα οὕτω καίἐξιδανικεύουσα τήνπραγματικότητα. Κατά τόνΝαζιανζηνόν "ζωγράφοςἐστίν ἄριστος, ὅς ἐνπινάκεσσι χαράσσει μορφάςἀτρεκέας, ἔμπνοα δερκομένας". Κατά τόν Χρυσόστομον εἶναι "θαυμαστόν" τό ὑπότῶν ἀνδριαντοποιῶνπαρουσιαζόμενον "κάλλοςπλάσεως". Ὁ Γρηγόριοςἐξαίρει τήν ὡραιότηταπολλῶν ναῶν καί ἰδίωςτοῦ ὑπό τοῦ πατρός τουἀνεγερθέντος, ὅστιςδιακρινόμενος "μεγέθει μένὑπέρ τούς πολλούς, κάλλειδέ σχεδόν ὑπέρ ἅπαντας", διά τῆς ὡραιότητός τουὑπεδέχετο μακρόθεν τούςπροσερχομένους εἰς αὐτόν.